Zoo als je merkt, zitten we nog steeds in Stanislau, ofschoon er wel steeds geruchten van overplaatsing zijn. Enfin, dat zul je dan wel van het Roode Kruis horen.

Vrijdag dachten we dat het de laatste keer hier in Stanislau was. 's Morgens moesten we aantreden met onze koffers gepakt. Die moesten allemaal worden nagekeken, prüfen wordt dat genoemd. Daarna werden de koffers op wagens geladen. Maar niks aan de hand, want aan de andere kant werden ze weer afgeladen en 's avonds konden we ze weer uitzoeken.

Hier gaat het gerucht dat jullie overgeplaatst zijn naar Oostenrijk. Is dat zo?

Overplaatsing

Volgens Lou de Jong was de officieren eind december medegedeeld dat ‘binnenkort overplaatsing zou volgen. 'in verband met de Russiche vorderingen aan de zuidelijke sector van het oosteliijke front' (8-I, pag. 141). Henk de Pater vermeldt dat op 6 januari 1944:

We hebben officieel bericht gehad dat we overgeplaatst worden. Puck, maak je vooral niet ongerust, hoe we ook overgeplaatst worden, ik kom altijd dichterbij. Want verder naar het Oosten zullen we wel niet gaan. Over eten hoef je je niet ongerust te maken. Ik heb een goede reserve-voorraad bij me en vind het heel prettig dat er nu eindelijk wat schot in komt

Alles gezond en wel in Stanislau? Nu dat hoop ik maar, want hier gaan al weer de gekste en fantastische verhalen omtrent jullie rond. Maar geloven doe ik er niets van.

The London News

Dat de verhuizing naar Neu Brandenburg (’n kleine 100 Km v. Stettin) voor onze officieren uit Stanislaw geen verbetering zou worden, begrepen zij al wel toen het bevel tot oppakken kwam. Stanislaw bood een behoorlijk onderdak; de gebouwen hadden dikke muren en het was er redelijk wel uit te houden, mede dank zij de pakketten uit het Vaderland en Amerika. (Van het R. Kruis uit Genève kregen zij in de 2e helft van 1943 een keer 450 cigaretten per persoon en later nog eens 200!) Zoals wij reeds meldden duurde de reis van 10-15 Jan. Het ging in drie groepen, in treinen bestaande uit beestenwagens met veel te weinig stroo en te veel menschen in één wagen. Vooral voor de zieken was het transport heel hard.

Onderweg zijn er een honderd gevangenen gevlucht, meest door zich uit te zagen. Daarvan zijn er echter een 75 alweer gevangen genomen, want het is voor de ontsnapten heel moeilijk om zich verborgen te houden. Zij werden vrij goed behandeld en voor de meesten was het een verzetje. Bij het uit de trein springen zijn echter verschillede ongelukken gebeurd. Eén officier is overreden, een ander door bewakers doodgeschoten. Anderen werden gewond, één door zware schotwonden en iemand zijn beide voeten afgereden. Er was er ook een, die bewusteloos op de rails bleef liggen en daar door andere ontsnapten gevonden werd, gelukkig vóór er weer een trein langs was gekomen.

Kort tevoren hadden twee officieren te Stanislaw “Kloris en Roosje” gespeeld en dit “echtpaar” is in de kleeren van het cabaret ontsnapt! De cabaretkleeren hebben trouwens meer dienst gedaan bij ontsnappingen. (…)

In Neu Brandenburg werden de officieren ondergebracht in barakken, zeer slecht verwarmd, met te weinig stroo, zonder bedden, tafels of stoelen. Een paar weken sliepen zij op den harden grond. Nadat een paar Duitsche generaals waren komen inspecteeren, werd het wat beter. De voeding is niet slechter dan in Stanislaw, eerder beter. Alle gevangenen zitten nu in één kamer; vroeger was er een kamp met (ca. 500) cadetten en adelborsten en een kamp van 1500 anderen. Als personeel hebben zij weer Russen, doch niet dezelfden als in Stanislaw, die zij zoo goed hadden leeren kennen en apprecieeren als opgewekte, vlijtige menschen.

Zaterdagavond was ik bij mevrouw v.d. Pol, een dochter van die grafsteenhouwerij op de Middenweg, haar man is al sinds de 10e januari aan het wandelen. Ze vindt het niks prettig en maakt zich nu zo ongerust. Nu, ik ben blij dat jij maar niet gedaan hebt hoor, want je weet toch maar niet wat er van komt en het contact met elkaar is dan ook helemaal verbroken.

Reisvereeniging

Eén van de ontsnapten, de marine-officier Douw van der Krap, die op 29 november 1943 uit Stanislau verdween, kwam na omzwervingen door het bezette Europa in 1944 in Engeland aan. Hij werd daar door zijn superieur ontvangen met de woorden:

"Wat kom je hier eigenlijk doen?". (Smit, pag. 100)

Volgens Lou de Jong bracht de aankondiging van de overplaatsing de ‘Reisvereeniging’ in rep en roer. De commissie die ontsnappingspogingen van de krijgsgevangenen coördineerde, zag grote kansen in de te verwachten wanorde (8-I, pag. 141). Dat klopte.

De reisduur van de drie transporten varieerde van vier tot zes dagen. Men leed bittere kou en de behandeling was uiterst ruw, maar de Wehrmacht-bewakers werden dan ook van dag tot dag nerveuzer doordat telkens nieuwe gaten in de wagons ontdekt werden en bij elke telling meer Nederlandse officieren ontbraken. Op de tweede of derde dag werd in talrijke wagons aan de overgebleven officieren gelast, hun schoenen en sokken in te leveren. Maar ook dat was niet afdoende: sommigen sprongen op blote voeten de rijdende trein uit.
Er ontsnapten in totaal niet minder dan 142 officieren c.q. aspirant-officieren. Eén werd onmiddellijk na zijn sprong doodgeschoten, een tweede kreeg een schotwond, een derde kwam onder de trein terecht en verloor beide benen. (De Jong, 8-I, pag. 142)

Slechts acht wisten blijvend aan arrestatie te ontkomen. Ze behoorden tot een groep van tien die in het Generalgouvernement de sprong gewaagd had en die over de Karpathen Hongarije binnengekomen was. Van die tien werden er twee in de herfst van 1944 door de Duitsers gevonden. Onder de resterende acht was er één die door zijn contacten met de Hongaarse illegaliteit in december 1944 kon meevliegen aan boord van een gekaapte Duitse bommenwerper waarmee men het Amerikaanse vliegveldencomplex bij Foggia in Zuid-Italië wist te bereiken. (De Jong, 8-I, pag. 142)

In elk geval voerde de SD ontsnapte militairen af naar concentratiekamp Mauthausen waar ze ‘im Rahmen der Aktion Kugel’ vermoord werden, de meesten door middel van executie. Leo den Hartog vermeldt hun namen (Officieren achter prikkeldraad 1940-1945, geciteerd door Wikipedia).

Musik

Russische opmars

. Op 4 januari hadden de Russische troepen de vooroorlogse Poolse grens bereikt. Maar dat feit werd niet als een mijlpaal gevierd, en evenmin begon de bevrijding van Polen door het Rode Leger. Stalin beschouwde de Russische grens in het Molotov-Ribbentroppact, langs de rivier de Bug, intussen herdoopt tot ‘Curzonlijn’, als nieuwe grens met Polen. Die werd pas op 19 juli 1944 bereikt.

De ‘bevrijding’ van Stanislau door het Rode Leger volgde pas op 27 juli 1944. Eerdere Russische offensieven werden door de Duitsers afgeweerd. In de Deutsche Kriegswochenschau, het propagandajournaal waarmee het moreel van de Duitse bevolking vooral via de bioscopen op peil moest worden gehouden, werden in de barre winter van 1943/’44 de Duits-Hongaarse troepen in de omgeving van Stanislau geportretteerd (aflevering 6 (vanaf 10.52).

De illegale krant De Observator in Bussum toonde op 28 juli 1944 weinig mededogen in zijn verslag van de Duitse val van Stanislau: ‘Andere Duitsche troepen trokken ijlings naar Noorden en Zuiden. De naar het Zuiden vluchtenden komen tegen de Karpaten aan en zullen daar de verslagen kameraden treffen die uit Stanislau gezwiept zijn. Vierduizend doden lieten zij in Stanislau voordat zij naar de bossen vluchtten en hun enige kans is om over de Karpaten te komen, doch hier zijn de boeren met uiterst scherpe messen.’ (Historische kranten, Koninklijke Bibliotheek)